BİLGİ ve İNSAN
“Yacnavalkya:… Açıkçası ölümden
sonra şuur yoktur.
Maitreyi : Beni korkutuyorsunuz efendim, demek ölümden sonra şuur yok?
Yacnavalkya: Bunda korkacak ne var Maitreyi, iki
varlık olacak ki biri ötekini fark etsin; görsün, işitsin, seslensin ona, onu idrak etsin. Can ile canan kaynaşınca
ikilik ortadan kalkar. Kim, neyi hissedecek? Kim kimi görecek? Kim kime seslenecek? Bütün varlıkları sayesinde idrak
ettiğini nasıl idrak edecek? İdrak edeni idrak etmek mümkün mü Maitreyi?”
1.
Hep söylenegeldiği üzre aslında hakikati yahut Allah’ı
aramak izafi bir lafızdır. Hakikatte her türlü tanımlamadan da zaman yahut mekanla sınırlanmaktan
da münezzeh olan Zat-ı Ekber için kelimeleri titizlikle seçip kullananlara dönük olarak şu söylenebilir: O, yalnız
ve tek olarak hiçlik makamını bizzat tasavvur ve müşahedededir. Bu O’nun Ahadiyet tecellisidir.
(Bu tür bir ifade tefekkür sahiplerine manevi bir zevk veriyor
olsa da idrak yoksunları için çelişki ve kargaşa yaratacağı da bir gerçektir. Bu muhtemel çelişkilerin
ve kargaşanın nedeni kesinlikle dil bilmezlik ve dilin kullanımından bihaber olunmasıdır. Malum
olduğu üzre dil ya da daha dikkatli bir seçimle lisan, tıpkı üretim yeri olan zihin gibi çok katmanlı,
müsenna ve kesinlikle mütederrictir. Aynı sözcükler kullanılsa da ortaya konulan anlamdan ziyade anlamlandırmalar
gerçekte her ifadenin kaderidir. Bu nedenle bu dil konusunu herkesin kendi anlayışına bırakıyoruz.)
Kendi algımız kapasitesi kadarıyla ifadeye
devam edelim: Biz O’nun Ahadiyyetini hiçlik olarak değerlendiriyorsak bu O’nu asla sınırlamak veya
yoklukla eşdeğer görmek değildir. Bu sadece tüm tanımlama, tasavvur, tefekkür ve tahayyülümüzün eserlerinden
münezzeh olanı idraki seviyemiz kadarıyla tenzih etmektir. Ki Ahadiyyetinin müteşebbih bir ifadesi de bizce
mümkün görülmemektedir.
Meseleyi tekrar ele alıp toparlarsak; Allah’ı
bilme yükümlülüğü demek olan Allah’ı arama ifadesi O’nun Ahadiyyeti nedeniyle zahiri anlamıyla
boş bir ifadedir. Olsa olsa şer’i hükümlerin tatbikatı manasında kullanılabilir, Abdulkadir
Geylani’nin (k.s.) “müşahede mücahededir” sözü de buna bir delil olabilir. Ama bunun ötesinde kesinlikle
zahiri anlamında bir derinlik söz konusu değildir.
Çünkü gerçekte aranacak bir ‘şey’ söz konusu
değildir. Bilindiği gibi şey lafzı –matematikte kullanılan “x” bilinmeyeninin kökü
olarak- Doğu düşüncesinin bir üretimi olup evrensel fenomenlere istinaden işaret gayesiyle kullanılan,
hem belirsiz hem de bütüncül bir lafızdır ve her haliyle –istenirse çoğulu olan eşya tabiri kullanılsın-
bir oluş hali veyahut bir biçim ifadesidir. Öyleyse anlaşılmaktadır ki şey tabiri oluşlardan
münezzeh olan Allah için asla kullanılamaz çünkü o fenomenleri ihata eden “alemlerden Gani’dir:” O,
şeylikten beridir, ötedir. Evvel’dir, Ahir’dir.
Burada şu noktaya değinmek bizce önemli: Yukarıda
Ahadiyyet için “hiçlik makamını tasavvur ve müşahededir” derken zaten bu nokta öngörülerek bir
açılım hedeflendi. Çünkü mevzu bahis hiçlik noktası derince düşünüldüğü vakit kişi Allah’ın
zatına dönük tefekkürün neden fuzuli veya haram olduğunu da görür. Yani açarsak; Ahmed Hulusi’nin şu
ifadeleri bizce mühimdir: “Ahadiyyet sırrı, zatına işaret eder ki orada kesret kavramı düşünülemez…
Düşünülmediği gibi kesret kavramına dönük bir şey de konuşulamaz… (Ahadiyyet) zatın kendi
kendini bilişidir.” (1)
Açıktır ki tefekkürün imkânsızlığı
O’nun zatından evvel Ahadiyyetinde başlar. Çünkü burada kişi fark eder ki şey dediğimiz oluşlar
üzerinde düşünebileceğimiz birer fenomen olarak bize, kesret alemine hastır. Ki bu yüzden O oluştan, bir
şey olmaktan, eşyalık halinden münezzehtir dedik. Biz bu nedenle O’nu sadece Esmaü’l Hüsna ile
izafen tanırız. Mutlak anlamda ise kendini sadece kendisi bilip tanıyabilir.
Herkesin O’nu ilmi kadarıyla izafen tanıması
ise hakikatte sadece bir yakıştırmadır. Bu yakıştırma ise tenzih ve teşbihin mutedil
ve denge içinde tutulduğu müddetçe sahih kabul edilebilir. Zaten tasavvufi teoriler içinde Vahdet-i Vücud ve Vahdet-i
Şuhud’un temel ayrımları da bu dengenin ağırlık noktalarındaki değerlendirme
farklılıklarına dayanır.
Nitekim Kur’an’da denildiği gibi “onlara
ayetlerimizi afakta ve enfüste göstereceğiz.” (Fussilet:53)
Bununla birlikte ne tenzih ne de teşbih Allah’ın
mutlakıyetine bir gölge düşürmez, bu biliş tarzları da O’nun el-Musavvir ve eş-Şehid olarak
kendi yaratımıdır. Bilinmek istemiş ve bilinmiştir. Ancak şu söylenebilir ki Ahadiyyet, O’nun
hakkında iyi, güzel yahut başka türlü tüm nitelemeleri de geçersiz kılar. Yalnız denildiği gibi bunlar
hep izafi ve yakıştırma babında sabitlenmiş müteşebbih ifadelerdir. Yoksa O’nun mutlakıyeti
öyle tanımsızdır ki O, olumlu ya da olumsuz her türlü nitelemeden de münezzehtir.
2.
Her halükarda hadis-i kudside bize aktarıldığı
gibi Allah, bilmek için alemi, bilinmek için Adem’i yarattı. Şu halde yukarıda izah ettiğimiz gibi
Allah’ı zahiren aramak sadece batıni arayış için bir vasıtadır ve doğrudan sonuca
ulaştırması beklenemez. Yani bize kendi ayetlerini afakta ve enfüste sunarken esas olarak afaki seyri enfüsi
seyre bir delil kılmıştır. Çünkü Rasulullah “nefsini bilen rabbini bilir” demek suretiyle
Rabb’ül Alemin’in ancak nefsi tanımakla bilinebileceğini de göstermiştir. Çünkü bunun bir başka
işareti de “sizi tek bir neftsen yaratan…” (39:189) ayetidir ki bu tümün zerrede içkinliğine de
delildir.
Şu halde üzerinde duracağımız noktanın
bilgi ya da bilmek fiili olduğu açıktır. Bilen, bilgi ve bilinen üçgeni, var olan-var olmayan ya da algılanan-algılanamayan
tüm oluşları kapsayan en büyük bir hakikattir.
Aslında bilgi varoluşun metafizik anlamda ilk şartı
yani ilkesi, sebebidir. Zaten varlık ve yokluk sınırı da bilgiyle belirlenip çizilir; olmayan bir şeyin
bilgisi de olamaz ama olan bir şey için ister en büyük yapıda varlığın kendisinde aransın ister
herhangi bir oluşunda, kaba bilgi diyebileceğimiz malumattan en yüce kapsayıcı ilme kadar muhakkak olarak
daima bir bilgi arz ve talebi vardır. Zaten Allah’ın El-Âlim sıfatı da bu sonsuz varlık bilgisinin
kuşatıcısı ve sahibine işaret değil midir? Çünkü O, Zat’ı ile Âlim iken hilafet sırrıyla
yarattığı insan ile malumdur ve kendinde gördüklerinin tecelligahı olarak da ilmin kendisidir.
Öyleyse şimdi burada bilen-bilinen-bilgi üçgenindeki
sonsuz varlığın hakikati açıklanmıştır.
“Her bilenin üstünde bir bilen vardır” hükmü
gereği eşya arasında en yüceye bilgiye sahip insanın ilim yönünden de ne denli tekâmüle muhtaç ve açık
olduğu da görünen bir gerçektir. Zaten ana gayemiz olan tekâmülün en mühim bir gereksinimi fark edilsin yahut edilmesin,
ilimdir.
Biz daha önce her şeyin bilmekle başladığını
açıkça dile getirmiştik. (2) Orada elbette bilginin kendisiyle yahut bilmek fiiliyle uğraşmadığımız
için onu bu yazıda ve devamında işleyeceğiz.
Yeryüzünde insanın en büyük nimeti olarak gördüğümüz
düşünce kudreti, ilk hareketini elbette ki bilgiyle ortaya koymuştur ve hala daha bilgisiz düşünce olamayacağı
sabittir. Helenistik dönem filozoflarından bugüne dek devam eden bir tartışma ise bilginin ne olduğudur;
bu arayış sıradan tanımlamaları aşıp bazan idealist felsefede olduğu gibi doğuştan
gelen bilgi fikrine bazan da materyalist çıkmazın bilinç sıvısı arayışına kadar uzanmıştır.
Maksadımız felsefi tartışmalar değil
elbette. Biz zaten yukarıda bilginin ne olduğunu ortaya koyduk: Bilgi, metafizik anlamda varoluşun ilkesidir.
Dikkatli okuyucuya sunduğumuz, bilginin fark edilip edilmeme hali ise bu tanımın tamamlayıcısıdır.
Şu halde görülmüştür ki ilke konumunda olan esas bilgi metafiziğin sahasına tamamen dahilken sebep ya
da illet diyebileceğimiz ikinci tür bilgi fiziğin sahasına dahildir. Burada bilginin iki tür ifadesi gösterilmiştir.
Aslında bizim metafizik bilgi dediğimiz tür Batı’da da bilinen ve a priori diye adlandırılmış,
doğuştan gelen ya da öze ait bütüncül bilgidir ve esasta bilgiye dair ne varsa bu özsel bilgiden türer ve çoğalır.
Çünkü onun kaynağı kozmik bilinç ya da tasavvufi ıstılahta geçen akl-ı evveldir. Anladığımız
ve algıladığımız fenomen dünyasına ait fizik bilgi de yine ondan gelmekte ve kozmosun yapısal
tüm ilişkilerini böylece açığa vurmaktadır.
Bu yapısal ilişkilere kısaca değinirsek;
malumdur ki varoluşun mütederric bir yapısı vardır. Katmanlar ve boyutlar sonsuz bir düzenliliktedir.
Bu düzen fikri ise mertebe lafzıyla karşılanır. Varoluşun mertebeleri çeşitli düşünce ve
sistemlerce farklı farklı mütalaa edilip yorumlanmış ve ifade edilmiştir.
Ancak bize göre –detayları inceleme hakkımız
saklı tutarak söylersek- varoluşun esasta üç mertebesi mevcuttur. Bunlar kozmik, fizik ve psişik boyutlardır.
Bilindiği gibi kozmik boyut varlıktan gelen nitelikle olma/oluş halindeki tümel yapıdır ki bu yapının
özel adı kozmostur. -Kozmos sözcüğünü bir çokları gibi evren kelimesiyle karşılamayı doğru
bulmuyoruz çünkü onun içinde paralel olan ya da olmayan sonsuz sayıda evrenler mevcuttur.- Kozmos, tüm evren planlarını
kuşatan büyük “düzenin” adıdır, zaten mefhum-u muhalifi kaostur. Bu muazzam plan kendinden sonra
anacağımız boyutlarında maddiyatları ve ruhaniyetleriyle kuşatıcısıdır ve
değerler-üstü (obje ve sübje ötesi) olduğu ortadadır.
Fizik boyut ise kadim simgecilikte arz diye işaret olunan
ya da beden dediğimiz algılar perspektifidir.(3) Yani fizik bilgi tamamen madde ve objektif algıyla sınırlıdır.
Varoluşun üçüncü boyutu ise psişik boyuttur ki bu
bireysel manada hayatiyet vasfıdır. En dar anlamıyla ona egonun dünyası diyebiliriz. Her yönüyle salt
sübjektif ve değer kavramı açısından tamamen kendine dönük olan boyuttur.
Mevzu bahis varoluş mertebeleri bunlar iken bilginin
genel manasıyla iki boyutu olduğu üçüncü boyuta –psişik aleme- ait halin ise bilginin kendisinden ziyade
onun değerlendiriliş noktası olduğu açıktır. Metafizik bilgi veya özsel bilgi diyebileceğimiz
ilk ve esas bilgi türü kozmik bilince ait tümel bilgidir ki kaynağının akl-ı evvel olduğu söylenmişti.
Bunun ötesi ise –yani kaynağı- mutasavvıflarca Ama da denilen hayal-i mutlaktır ki zaten orada bilgi
diye bir şey mevcut değildir; bilen, bilinen ve bilgi bir ve aynı olunca kim, neyi, neyle bilecek?
Bakınız metafizik bilgi hakkında René Guénon
ne diyor: “O hem bilgi vasıtasıdır hem de bilginin kendisidir ve özne ile nesne onda birleşmiş
ve ve özdeşleşmiştir. Zaten her bilgi ancak böyle bir özdeşleşmeyi sağladığı
ölçüdedir ki gerçekten bir bilgi olma niteliği kazanır…Bundan doğrudan çıkan sonuç şudur:Bilmek
ile varlık temelde bir ve aynı şeydir.” (4)
Metafizik bilginin aşağısında yer alan
fizik boyuta ait bilişlere dair ise fazladan bir şeyler söylemeyi gerekli görmüyoruz.
Allah’ın verdiği hilafet sırrıyla
kozmosta tecelli eden insan-ı kamil metafizik bilginin de itibari olarak sahibidir. O zat artık apaçık ilim
sahibi Abd’ul-Alim ve kesinlikle Abd’ul-Allah’tır. Bütün nurani perdeleri açar ve alemi müşahedede
kalır…seyreden hep kendi olur zatında.
Ancak şu unutulmamalıdır ki bu tür bilgi de
elbette kendi koşullarında belli bir doygunluk ortaya koymaktadır daima. Yani tedricen yükselerek hep bir seviyelilik
ile kaim olmaktadır. Varoluşun holografik yapısı gereği esasta bu bilgi tüm eşyada da mevcuttur
ki bu yüzden bizim tarafımızdan özel bütüncül bilgi diye tanımlanmıştır.
Şu halde Ali bin Ebu Talib’in “ilim bir nokta
idi onu cühela çoğalttı” ifadesi bize acaba neyi gösteriyor? Yoksa şu ünlü Hindu meselinde geçen incir
çekirdeği ve incir ağacı hikayesini mi?
Es’semavi
Not:
Aşkın ve içkin bilgi ile varlığın
sırlarına dönük bir perspektif ortaya koymak gayesiyle hazırladığımız bu yazıyı
elbette böylece bitirmek mümkün görünmemektedir. Ama yine de içkin bilgi ile insanın rabbani vasıflarını,
aşkın bilgi ile de ilahi vasıflarını tanıma gayretimizi ise ayrı bir yazıya ayırdığımız
için bilgi konusunda daha fazla ilerlemeyi uygun görmedik.
Her durumda burada anlatmak istediğimiz ise sadece bilginin
insanın arzi ve semavi boyutlarında özüne kazınmış hakikati mündemiç olarak barındırdığıdır.
Bununla birlikte bu başlangıçla beraber insanın neden “bilincin kozmik merkezi” olduğuna dair
işaretlerimizi sunmaktı.
(1): Ahmed Hulusi’de Kavramlar s.63 Asuman Bayrakçı
(2): Bknz: Yol Yangınları Es’Semavi
(3): Biz metafizik olarak adlandırılan öğeleri
de esasta fizik boyutun dahilinde görmekteyiz. Ancak zihin karışıklığı yaratmamak için burada
metafizik bilgiyi kozmik bilgi içerisinde değerlendireceğiz.
(4):R.Guénon.Doğu Düşüncesi. S.131 İz Yay.çev:L.Fevzi
Topaçoğlu
